بیان منازل سفر عراقین اثر نصوح مَطراقچی

سلطان سلیمان قانونی (حکومت: ۹۲۶-۹۷۴ق) فرزند سلطان سلیم، از پادشاهان مقتدر عثمانی است که در فاصله سال‌های ۹۴۰-۹۴۲ق لشکرکشی گسترده‌ای به ایران و عراق و شام کرد. او در این لشکرکشی به شماری از شهرهای مناطق غربی ایران همچون خوی، تبریز، زنجان، سلطانیه، همدان و قصرشیرین رسید و در عراق نیز شهرهایی همچون سامرا، بغداد، حلّه، کربلا و نجف را در نوردید. «نصوح مطراقچی» که در این لشکرکشی سلطان را همراهی می‌کرد، گزارشی از این سفر را همراه با تصاویر شهرها و منزلگاه‌های واقع در مسیر حرکت اردوی سلطان عثمانی در قالب کتابی به نام «بیان منازل سفر عراقین سلطان سلیمان خان» آماده و به دربار پادشاه تقدیم کرد.

نصوح بن قَرا‌گوز بوسنوی، یا نَصوح بن عبدالله سَلاحی مَطراقی (درگذشته ۹۷۱ق / ۱۵۶۴م)، که بیشتر به «نَصوح مَطراقچی» شهرت دارد، اصالتاً از شهر ویسوکو در بوسنی امروزی بوده است. او در فنون و علوم متعددی همچون تاریخ‌نگاری، فنون نظامی، ریاضیات، خوشنویسی و نگارگری دست داشته و از وی تألیفات متعددی در این علوم باقی‌مانده است. مهم‌ترین آثار وی عبارت‌اند از: جمال الکُتّاب و کمال الحُسّاب (در ریاضیات)، نگاشته در ۹۲۳ق؛ مجمع التواریخ (ترجمه تاریخ طبری)، نگاشته در ۹۲۶ق؛ جامع التواریخ (بخش دیگری از ترجمه تاریخ طبری)؛ تحفة الغُزاة (در فنون نظامی)، نگاشته در ۹۳۶ق؛ عمدة الحساب (در ریاضیات)، نگاشته در ۹۳۹ق؛ مجموع منازل یا بیان منازل (در تاریخ)، نگاشته در ۹۴۳ق؛ سلیمان‌نامه (در تاریخ؛ در سه بخش، شامل حوادث سال‌های ۹۲۶-۹۵۸ق).

از کتاب بیان منازل سفر، تنها یک نسخه خطی، به شماره ۵۹۶۴ در کتابخانه دانشگاه استانبول نگهداری می‌شود. این نسخه دارای ۱۰۹ برگ (۲۱۸ صفحه) در قطع ۲۳×۳۱,۵ سانتی‌متر است که ۱۳۲ صفحه آن مصوّر است. این کتاب از مشهورترین نمونه‌های آثار مصوّر دوره عثمانی، به ویژه در سده دهم هجری به شمار می‌آید و در کنار دیگر آثار این دوره که حاوی تصاویر شهرها و مناظر است، همچون کتاب بحریه، اثر پیری رییس (درگذشته ۹۶۰ق)، دریانورد برجسته عثمانی که در همین دوره زمانی می‌زیسته، از جایگاه ویژه‌ای در تاریخ هنرِ تصویرپردازی و نگارگری عثمانی برخوردار است.

نگاره‌های کتاب بیان منازل، تصاویری از شهرها، دشت‌ها و کوه‌های کشورهای ترکیه، سوریه، عراق و ایران کنونی را در بر دارد. در میان نگاره‌های مربوط به مناظر ایران، تصاویر شهرهای سلطانیه، تبریز و خوی، از ارزش و اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. برخلاف نگاره‌های مربوط به آناتولی، شام و ایران در کتاب بیان منازل که تقریباً به طور کامل، تصاویر شهرها و مناظر طبیعی را شامل می‌شود، بخش قابل توجهی از نگاره‌های مربوط به عراق، به تصاویر شماری از زیارتگاه‌های این سرزمین اختصاص یافته است. زیارتگاه‌های تصویرپردازی شده در این کتاب، تقریباً منحصر به شهرهای بغداد، حلّه، کربلا، نجف و کوفه است و در میان آنها نگاره‌های تمام صفحه‌ای از دو شهر نجف و کربلا و دو آستان مقدس امام علی (ع) و امام حسین (ع)، از ارزش و اهمیت هنری ویژه‌ای در زمینه تصویرپردازی اماکن مقدس برخوردار است.