نسخه مصوّر انیس الحُجّاجِ صفی بن ولی قزوینی در مجموعه خلیلی لندن

صفی بن ولی قزوینی کشمیری (زنده در 1090ق)، از دانشوران و نویسندگان ایرانی ساکن هند در سده 11ق بوده که سال‌هایی طولانی از عمر خود را در دربار اورنگ‌زیب (حکومت: 1067-1118ق)، ششمین امپراتور گورکانی هند به‌سر برده است. او از اعضای حلقه علمی و ادبی زیب‌النساء بیگم (د 1114ق)، دختر دانشور اورنگ‌زیب بوده و به درخواست وی، تفسیر مفاتیح الغیب (تفسیر کبیر) امام فخر رازی (د 606ق) را به فارسی ترجمه کرده و آن را زیب‌التفاسیر نام نهاده است.

از صفی بن ولی قزوینی، اثری به نام انیس الحُجّاج باقی مانده که موضوع آن، شرح سفر دریایی حج از شبه قاره و آداب و اعمال حج و توصیف حرمین شریفین و اماکن مقدسه آن است. این اثر از نخستین نمونه‌های شناخته شده سفرنامه‌های حج از هند به شمار می‌آید و از این‌رو، ارزش تاریخی ویژه‌ای در مطالعه تاریخ حج‌گزاری مسلمانان شبه قاره دارد. قزوینی، پس از پایان سفر حج خود، که در سال‌های 1087-1088ق انجام داده، متن کتاب را نگاشته و آن را به زیب‌النساء تقدیم کرده است.

صفی بن ولی قزوینی، کتاب خود را در یک مقدمه، سه «طریق» و یک خاتمه تقسیم‌بندی کرده که هر «طریق» شامل چهار «مسلک» و یک «تتمّه» است. موضوع مقدمه کتاب، شرح چگونگی کیفیت سفر مؤلف از بندر سورت به جدّه از راه دریا؛ موضوع طریق اول، بیان مراعات لوازم سفر دریایی و متمّمات آن؛ موضوع طریق دوم، شرح آداب عمره و مناسک حج و معرفی توصیف کعبه و اماکن مقدس مکه؛ موضوع طریق سوم، آداب زیارت مدینه منوّره و توصیف اماکن مقدس آن و نیز مشاهدات مؤلف در بنادر جدّه و مخا، و موضوع خاتمه کتاب نیز وقایع پس از پایان سفر حج مؤلف است.

از انیس الحجّاج چند نسخه خطی، عمدتاً در کتابخانه‌ها و مجموعه‌های هند و بریتانیا، شناخته شده است که برخی از آنها با نگاره‌های هنری بسیار نفیس و زیبایی تزئین یافته است. نسخه‌ای از آن نیز به شماره 9971 در کتابخانه مجلس شورای اسلامی نگهداری می‌شود که از ارزش هنری ویژه‌ای برخوردار نیست. به‌تازگی، جناب استاد رسول جعفریان متن این اثر را بر اساس نسخه کتابخانه مجلس، تصحیح و در دفتر پانزدهم نشریه نسخه‌های خطی دانشگاه تهران منتشر کرده است.

یکی از نسخه‌های بسیار نفیس و ارزشمند انیس الحجّاج، نسخه مجموعه هنر اسلامی ناصر خلیلی در لندن، به شماره Mss. 1025 است که دارای 23 برگ و هر صفحه آن در 23 سطر کتابت شده و فاقد نام کاتب و تاریخ کتابت است. این نسخه دارای 20 نگاره هنری زیبا به سبک گجراتی است که موضوع این نگاره‌ها، نقشه‌های بندرگاه‌های واقع در طول مسیر (شامل بندر سورت، مخا و جدّه)؛ اماکن مقدس مکه و مدینه؛ کاروان‌های حج‌گزاران سرزمین‌های مختلف اسلامی و نیز حج‌گزاران در حال ادای مناسک حج است.