نسخه زبدة الاعمال اسفراینی در کتابخانه چستربیتی

سعدالدین ابوالسعادات سعدالله بن عمر اسفراینی مکی (د 786ق)، از مورخان مکه در سده هشتم هجری است. چنانکه از نسبت «اسفراینی» وی برمی‌آید، او اصالتاً از اسفراین خراسان، اما سال‌ها مقیم مکه بوده و در همین شهر از دنیا رفته و در گورستان «معلات» به خاک سپرده شده است. احوال وی چندان دانسته نیست؛ اما تقی‌الدین فاسی (د 832ق) مورخ برجسته مکه، شرح حال موجزی از اسفراینی به دست داده و شماری از مشایخ حدیث وی را نام برده است. فاسی همچنین از وی با تعبیر «صوفی» یاد کرده و از شیخ خود «ابن سُکّر» (د 801ق) نقل کرده است که او از دست اسفراینی، یک بار در کعبه و یک بار نیز در اقامتگاهش در رباط رامشت، خرقه تصوف پوشیده بود (ر.ک: العِقد الثمین فی تاریخ البلد الامین، ج4، ص531).

از اسفراینی اثری به نام «زبدة الاعمال وخلاصة الافعال» به‌جا مانده است که از تواریخ محلی مکه و مدینه به شمار می‌آید. او این کتاب را در دو باب سامان داده است که باب نخست در فضائل و تاریخ مکه و کعبه، شامل 54 فصل و باب دوم در فضائل و تاریخ مدینه و زیارت قبر رسول خدا (ص)، شامل 25 فصل است. چنانکه مؤلف در مقدمه اثر خود اشاره کرده، بخش مربوط به مکه از این کتاب، در واقع نسخه مختصرای از کتاب اخبار مکه ازرقی است که مهم‌ترین و کهن‌ترین تاریخ محلی مکه به شمار می‌آید.

از زبدة الاعمال نسخه‌های متعددی شناخته شده است که شماری از آنها، نسخه‌های کهن و نفیسی از این اثر به شمار می‌آیند. قدیمی‌ترین آنها، نسخه کتابخانه چستربیتی دوبلین به شماره 3139 است که به خط مؤلف در سال 784ق نوشته شده است. نسخه قدیمی و مهم دیگر این اثر، نسخه کتابخانه برلین به شماره 9751 است که در زمان حیات مؤلف کتابت شده است. از دیگر نسخه‌های این اثر می‌توان به دو نسخه کتابخانه ملی پاریس به شماره‌های 1631 و 1632، مورخ 961ق؛ نسخه کتابخانه حرم مکی به شماره 69، مورخ 1009ق؛ نسخه خزانه سلطنتی رباط به شماره 2006 و نسخه موزه بریتانیا به شماره 3034 اشاره کرد.

گفتنی است در تحقیقات کتاب‌شناسی و نیز نسخه‌های مختلف زبدة الاعمال، نام مؤلف به اختلاف فراوانی ثبت شده است. به عنوان مثال، نام مؤلف در یکی از دو نسخه پاریس، به صورت ابوالحسن علی بن ناصر مکی حجازی شافعی، و در نسخه دیگر پاریس به صورت سعدالدین اسفراینی ثبت شده؛ و نسخه رباط نیز فاقد نام مؤلف است. حاجی خلیفه نیز از وی به نام سعدالدین بن عمر بن محمد اسفراینی، و بروکلمان به نام احمد بن نصر بن سعد اسفراینی یاد کرده است. اما در نسخه چستربیتی، مؤلف خود را به نام سعدالله بن عمر بن محمد بن علی بن محمد اسفراینی شناسانیده است.

مؤلف در انجامه نسخه چستربیتی نوشته است که نگارش کتاب خود را در روز 20 ماه صفر سال 784ق در مکه، مقابل مکه و رکن یمانی به پایان برده و کار مقابله آن نیز در روز سه‌شنبه 11 ربیع الثانی همان سال در رباط رامشت مکه به پایان رسیده است. این نسخه شامل 150 برگ به خط ثلث است و در برگ نخست آن، تزئینِ پشت نسخه هنری و زیبایی به چشم می‌خورد. همچنین در پایان هر یک از دو فصل اول و دوم کتاب، نقشه نسبتاً دقیقی از مسجدالحرام و مسجدالنبی مطابق شیوه رایج در آن دوره، ترسیم شده است.