طومار زیارتی چاپ سنگی قاجاری در هاوایی

معرف: احمد خامه‌یار

در مجموعه هنر اسلامی شانگری‌لا Shangri La در کی‌لوآ Kailua در جزایر هاوایی، یک طومار زیارتی چاپ سنگی قاجاری، حاوی تصاویر حرم‌های مقدس و زیارتگاه‌های مهم شیعه وجود دارد. این طومار را پروفسور اولریش مارزولف در مقاله‌ای به عنوان «از مکه تا مشهد» (نامه بهارستان، دوره جدید، ش2، ص22-55)، به تفصیل معرفی و توصیف کرده است. چنانکه در این مقاله آمده، طومار در سال 1972 میلادی در کرمان به دست آمده است.

طول طومار 194 و عرض (ارتفاع) آن 20 سانتی‌متر است و از شش برگه چاپی تشکیل شده که از پشت با یک ردیف پارچه به هم وصل شده‌اند. طومار به 24 خانه تقسیم شده که در هر خانه، تصویر یکی از مساجد و مکان‌های مقدس شیعه در حرمین، عراق و ایران ترسیم شده است. در نوارهای حاشیه بالا و پایین خانه‌ها نیز منظومه مختصری در بیان اعمال حج و زیارت عتبات عالیات نوشته شده؛ و در آخرین خانه نیز نام سفارش‌دهنده طومار، «محمدجعفر کسائی بَزّاز کربلائی» ثبت شده است.

موضوع تصاویر هر یک از خانه‌ها چنانکه در خود طومار معرفی شده‌اند، به ترتیب از سمت راست به چپ، به شرح زیر است: 1) شبیه مکّه معظّمه؛ 2) شبیه کوه منا؛ شبیه صفا و مروه؛ 3) شبیه بارگاه حضرت رسول (ص)؛ 4) شبیه بارگاه بقیع؛ 5) شبیه باغ فدک؛ 6) شبیه بارگاه حضرت امیر (ع)؛ 7) مسجد کوفه؛ 8) شبیه بارگاه سیدالشهداء (ع)؛ 9) شبیه خیمه‎گاه؛ 10) شبیه بارگاه حضرت عبّاس (ع)؛ 11) شبیه بارگاه حرّ؛ 12) طفلان مسلم؛ 13) شبیه بارگاه کاظمین علیهما السلام؛ 14) [شبیه بارگاه عسکریّین][1]؛ 15) سرداب حضرت صاحب (ع)؛ 16) معصومه قم؛ 17) شاهزاده عبدالعظیم؛ 18) کوه بی‌بی شهربانو؛ 19) قدمگاه حضرت امام رضا؛ 20) مسجد گوهرشاه [کذا؛ صحیح: گوهرشاد]؛ 21) بارگاه حضرت امام رضا (ع)؛ 22) سینی زهر؛ چهل‌چراغ؛ 23) سقاخانه حضرت؛ نقاره‌خانه حضرت؛ 24) بیمارخانه حضرت؛ آشپزخانه حضرت.

این طومار نمونه مهم و ارزشمندی از تصویرپردازی مساجد مقدس اسلامی و اماکن مقدس شیعه به سبک رایج در ایرانِ دوره قاجاری به شمار می‌آید و با نمونه‌های دیگری از همین دست، همچون نسخه خطی هدیة الزائرین و تصاویر اماکن مقدس در تکیه معاون‌الملک کرمانشاه، قابل مقایسه است.