نسخه خطی فتوح الحرمین محیی لاری در موزه متروپولیتن

معرف: احمد خامه‌یار

فتوح الحرمین منظومه‌ای است در بیان مناسک و و آداب و اسرار حج و توصیف اماکن مقدس حرمین شریفین به زبان شعر بر وزن مخزن الاسرار نظامی. سراینده این منظومه، «محیی لاری» شاعرِ صوفی مسلکِ اواخر سده نهم و اوایل سده دهم هجری است که تذکره‌نامه‌های شاعران، آگاهی‌های کمی درباره وی به دست داده‌اند و در تاریخ وفاتش نیز اختلاف نظر وجود دارد.

از فتوح الحرمین نسخه‌های خطی فراوانی در بسیاری از موزه‌ها، کتابخانه‌ها و مراکز مهم نسخ خطی در جهان باقی مانده است. وجود نسخه‌های متعددی که در فاصله زمانی نسبتاً کمی از تاریخ تقریبی سرودن منظومه و دوره حیات شاعر کتابت شده است، نشان از آن دارد که این اثر در میان مسلمانان و به ویژه حج‌گزاران با استقبال قابل توجهی روبه‌رو بوده است.

یک ویژگی مهم فتوح الحرمین است که در بیشتر نسخه‌های خطی آن، نگاره‌های هنری زیبایی از مسجدالحرام و مسجدالنبی و سایر مساجد و اماکن مقدس حرمین شریفین ترسیم شده است. این نگاره‌ها به نوعی نقش تصاویر و نقشه‌های راهنما برای حج‌گزاران را داشته و کارکرد این منظومه را به عنوان یک کتابچه راهنمای منظوم و مصوّر برای آنها، تکمیل می‌کرده است.

یکی از نسخه‌های خطی بسیار نفیس فتوح الحرمین، نسخه شماره 32.131 در موزه هنر متروپولیتن در نیویورک است. ابعاد صفحات نسخه 21.3 در 13.3 سانتی‌متر و هر صفحه آن، مجدول به جدول نیلی و شنگرف و دارای 15 سطر است. در صفحه نخست منظومه، سرلوح زیبایی به سبک عثمانی وجود دارد که نام منظومه درون آن، به اشتباه به عنوان «تحفت الحرمین» (کذا) نوشته شده است.

این نسخه فاقد نام کاتب و تاریخ کتابت است؛ اما در نگاره قبرستان معلی (در مکه مکرمه) در این نسخه، بنایی به نام «لنگر سلطان سلیمان عزّ نصره» ترسیم شده است که وجود تعبیر دعایی «عزّ نصره»، نشان می‌دهد که این نسخه در دوره پادشاهی سلطان سلیمان قانونی (حکومت: 926-974ق) کتابت شده است. همچنین این نسخه به احتمال زیاد در حوزه قلمرو عثمانی تولید شده است.

یک ویژگی منحصر به‌فرد این نسخه با سایر نسخه‌های فتح الحرمین آن است که در بیشتر نگاره‌های آن، تصاویر اشخاصی نیز به عنوان حاجیان و زائران به چشم می‌خورد. وجود تصاویر این اشخاص که به سبک نزدیک به مکتب نگارگری تبریز ترسیم شده‌اند، جلوه هنری خاصی به نگاره‌های آن بخشیده است. همچنین نگاره‌های این نسخه از منظر سندی و مطالعه تاریخ معماری اماکن مقدس مکه و مدینه، اهمیت دارد.