نشست علمی «بررسی تحولات تاریخی خمس در عصر معصومان(ع)» برگزار شد

در این نشست که دکتر نعمت‌الله صفری فروشانی، استاد تمام دانشگاه المصطفی و پژوهشگر حوزه و دانشگاه، دکتر علی‌اکبر ضیایی، رئیس پژوهشکده حج و زیارت، و تعدادی از پژوهشگران این پژوهشکده و میهمانانی از بنیاد بین‌المللی احیای فرهنگ خمس حضور داشتند، حجت‌الاسلام دکتر محمدسعید نجاتی، عضو گروه تاریخ پژوهشکده حج و زیارت به تبیین تحولات تاریخی فریضه خمس در سیره معصومان (ع) پرداخت.

در ابتدای این جلسه دکتر سیدمحمود سامانی مدیر گروه تاریخ و سیره پژوهشکده حج و زیارت، ضمن خیرمقدم به حاضران در جلسه به طرح کلی موضوع و بیان اهمیت آن پرداخت. در ادامه آقای دکتر صفری فروشانی به عنوان ناقد و دیگر حضار جلسه، ازجمله دکتر ضیایی، ضمن تشکر و تقدیر از پژوهش انجام‌شده، به نقدهایی در مباحث طرح‌شده پرداختند.

نویسنده کتاب "خمس در بستر تاریخ"، در بیان ضرورت بحث، مسئله خمس را یکی از عوامل بسیار مهم برای پایایی و رشد شیعه، و مایه نقش رهبري ائمه در عصر حضور و نهاد مرجعيت شيعه در عصر غيبت و در نتیجه رشد و شکوفايي و گسترش مذهب تشيع در سراسر جهان دانست . وی بیان کرد به دلیل تأثير خمس و اهمیت آن، در تبليغات ضد شيعي و اسلامي، ماهواره‌ها و شبکه‌هاي اجتماعي و نيز در کتاب‌هاي چاپ‌شده توسط وهابيت، حجم وسيعي از اين تبليغات علیه خمس اختصاص‌يافته است.

آقای نجاتی به برون‌دادهای علمی این پژوهش که در قالب‌های زیر تولید شده‌اند، اشاره کرد:

1. رساله دکتری تاریخ اسلام با عنوان بررسي تاريخي فريضه خمس تا قرن پنجم هجري با تأکید بر مذهب تشيع
2. کتاب "خمس در بستر تاریخ؛ تاريخ تطبيقي خمس در اسلام بر محور مذهب اهل‌بیت (ع)از ابتدا تا قرن دهم"
3. مقاله پژوهشی «بررسی تاریخی نظریۀ بخشیدن خمس توسط امامان شیعه (11 تا 329 ه.ق)
4. مقاله پژوهشی «جایگاه تاریخ در استنباط فقهی با بررسی موردی گستره منابع خمس در دوره پیامبر (ص)»
5. مقاله پژوهشی «چرایی عدم ابلاغ وجوب خمس درآمدها (ارباح مکاسب) در زمان پیامبر اکرم (ص)»

وی در ادامه با اشاره به اینکه کتاب «خمس در بستر تاریخ» با این سؤال اصلی شکل ‌گرفته که منابع و مصارف خمس از صدر اسلام تا قرن دهم در زمان معصومان (ع) چه تحولاتي را شاهد بوده است، موضوع نشست امروز را محدود به عصر معصومان دانست و فرضیه آن را‌ این‌گونه شرح داد:

شواهد فراوان تاريخي، نشان‌دهنده بازگشت تفاوت‌هاي ظاهري در منابع خمس به مفهوم عام و غنيمت به معناي مطلق سود و بهره و مصارف خمس به مفهوم مذکور در آيه خمس است و مواردي که الزام پرداخت خمس برداشته‌شده صرفاً تحت تأثير شرايط خاص و نفی وجوب خمس، به‌صورت موقت بوده است.

وی افزود در فصل دوم این پژوهش به بررسي منابع و مصارف خمس در زمان پيامبر اکرم و به‌تناسب آن، خمس در قرآن کريم و خمس درآمدها در زمان آن حضرت و چرايي عدم بيان آن در زمان رسول‌الله پرداخته‌ شده است؛ و ادعای بيان و اعلام عمومی خمس درآمدها در زمان پیامبر اکرم (ص) نقد و رد شده است.

به گفته دکتر نجاتی، در فصل سوم این کتاب سير تحولات اثرگذار بر فريضه خمس در مذاهب و حکومت‌هاي مهم اسلامي تا پايان قرن دهم به‌صورت تحليلي و برای اولين بار شباهت نگاه فاطميان اسماعيلي به شيعيان اماميه از نگاه قاضي نعمان به منابع خمس، به‌ويژه خمس درآمدها، بيان ‌شده است.

در فصل چهارم منابع خمس در نگاه امامان و فقيهان شيعه و اهل سنت و به‌خصوص خمس درآمدها در زمان اهل‌بيت بيان ‌شده است. همچنین تحليلي متکي بر آمار براي روند اعلام خمس درآمدها در شيعه اماميه ارائه ‌شده و مستقل بودن منابعي چون خمس غواص، خمس مال مخلوط به حرام و خمس زمين فروخته‌شده به ذميان، به‌عنوان منبع مستقل خمس از نظر تاريخي نفی ‌شده است.

در فصل پنجم به مصارف خمس در نگاه امامان و فقيهان شيعه و اهل سنت، تحليل تاريخي مسئله حلال کردن و بخشش و معافيت خمس در مذهب تشيع، مصاديق مصارف مال در سيره اهل‌بيت (ع) و تطور مصارف خمس در اهل سنت، بررسی‌ شده است.

نجاتی تحولات خمس در دوره معصومان را به پنج مرحله زیر تقسیم کرد:

1. حفظ خمس حداقلي و اشاره پراکنده به ‌حق مالي اهل‌بيت (دوران امامت امام علي ‌عليه‌السلام‌ تا امام باقر عليه‌السلام)
2. احياي حق اهل‌بيت و خمس حداکثري (دوران امام باقر تا امام رضا عليهماالسلام)
3. نهادينه و تعديل شدن قانون خمس (دوران امام رضا ‌عليه‌السلام‌ تا عصر غيبت امام زمان عجل الله تعالي فرجه)
4. نگاه ايده­آل­گرا به خمس، به دليل نزديک دانستن ظهور
5. رويکرد واقعگرايانه به خمس به عنوان يکي از منابع مالي سادات و امور عام المنفعه

در ادامه این نشست علمی، آققای دکتر نعمت‌الله صفری ضمن تشکر از دبیر جلسه و مسئولان پژوهشکده حج و زیارت برای فراهم آوردن فرصت جلسه نقد و بررسی، پژوهش خمس در بستر تاریخ را از غرر و کتاب‌های کم‌نظیر و پرارزش این پژوهشکده دانست و بر اهمیت تدوین تاریخ اندیشه، به‌خصوص در مباحث فقهی، تأکید کرد و از دل‌مشغولی‌ها و آثار خود در بازه زمانی طولانی درباره موضوع پژوهشی خمس سخن گفت.

استاد دانشگاه المصطفی پرداختن به موضوع جدید و استفاده از منابع متعدد را از دیگر نقاط مثبت این پژوهش دانست و در نقد آن، پذیرش رویکرد توجیهی به ‌جای رویکرد تاریخی واقع‌گرایانه (کشفی) را از نقاط ضعف آن دانست و انحصار عوامل موفقیت شیعه در خمس را نادرست خواند و بیان کرد که در مواردی خمس برای شیعه آسیب‌زا نیز بوده است.

وی در ادامه به ارائه نظریه خود درباره دوره‌های خمس درآمدها در شیعه پرداخت و آن را به سه دوره عدم بیان، که از زمان رسول‌الله تا امام باقر علیهم صلوات الله و دوره دوم از امام باقر تا امام جواد که دوره بیان خمس درآمدها و عدم دریافت آن و دوره سوم از امام جواد تا امام زمان (ع) است که دوره دریافت خمس است و دوره‌ها با شبکه وکالت ارتباط مستقیم دارد. وی گفت به اعتقاد من ائمه در فروعات مجوز تشریع داشته‌اند و خمس درآمدها نوعی تأسیس از سوی ائمه (ع) است. این جلسه که مشروح مذاکرات آن در پژوهشکده حج و زیارت نشر خواهد یافت، با طرح نقدها و دفاع‌های دیگر حضار و ارائه‌دهنده جلسه به پایان رسید.