بررسی تاریخ تطبیقی خمس در اسلام؛ از ابتدا تا قرن دهم

با توجه به اهميت و نقش فريضه خمس در حفظ کيان و استقلال تشيع، پاسخگويي به ابهام‌هاي موجود در تاريخ خمس و تبيين و تحليل تحولاتي که در منابع و مصارف خمس در شيعه رخ‌داده گامي مهم در راستاي توجه بيشتر به آن و در نگاه کلان گسترش و توسعه تمدن اسلامي است که پژوهش پيش رو به سهم خود، عهده‌دار اين مهم است.

نويسنده کتاب "خمس در بستر تاریخ" بر آن است تا براي تبيين و تحليل تفاوت‌هاي ظاهري رفتار معصومان(ع) و فقيهان جامعه شيعه درباره خمس، تحول‌ها و دگرگوني‌هاي خمس در تاريخ اسلام را در سنت و سيره رسول الله(ص)، ديدگاه پيشوايان ديني، دانشمندان، حاکمان و دولت هاي مهم اسلامي اعم از شيعه و سني، با يکديگر مقايسه کرده و شواهد نشان‌دهنده‌ی نبود تغييرات ماهوي در آن را کاوش نمايد.

اين پژوهش يک پژوهش میان رشته‌اي تاريخي ـ فقهي برمبناي مطالعات کتابخانه‌اي است که با استفاده از منابع تاريخي و فقهي، تحولاتي که منابع و مصارف خمس در نگاه امامان شيعه و دانشمندان مهم مذاهب اسلامي و حاکمان مهم شيعه و سني تا قرن دهم داشته، تلاش کرده تحليل و ماهيت اين تحولات و علل تأثيرگذار بر آن را تبيين کند.

فصل اول اين پژوهش به بررسی مفاهيم کليدي موضوع پژوهش و پیشینه آن اختصاص یافته است.

در فصل دوم، به بررسي منابع و مصارف خمس در زمان پيامبر اکرم(ص) و به تناسب آن خمس در قرآن کريم و خمس درآمدها در زمان آن حضرت و چرايي عدم بيان آن در زمان رسول‌الله(ص) پرداخته شده است.

در فصل سوم سير تحولات اثرگذار بر فريضه خمس در مذاهب و حکومت‌هاي مهم اسلامي تا قرن دهم به صورت تحليلي بيان ‌شده است و براي اولين بار شباهت نگاه فاطميان اسماعيلي به شيعيان اماميه به منابع خمس، به ويژه خمس درآمدها، بيان شده است.

در فصل چهارم منابع خمس در نگاه امامان و فقيهان شيعه و اهل سنت و به خصوص خمس درآمدها در زمان اهل بيت(ع) بيان شده است. در اين فصل پس از بررسي تاريخي، مستقل بودن منابعي چون خمس غواص، خمس مال مخلوط به حرام و خمس زمين فروخته شده به ذميان، نفي ‌شده و تنها آن موارد که قابل ارجاع به عنوان کلي غنيمت است، به عنوان منبع خمس پذيرفته شده است.

فصل پنجم به مصارف خمس در نگاه امامان و فقيهان شيعه و اهل سنت، به ويژه مسئله تحليل و معافيت خمس در مذهب تشيع، پرداخته شده است و در گفتاري مصاديق مصارف مال در سيره اهل بيت(ع)، که خمس نيز يکي از اين موارد است، بيان شده است.

کتاب "خمس در بستر تاریخ" در گروه تاریخ پژوهشکده حج و زیارت تهیه شده و توسط نشر مشعر در اسفند ماه 1399 در 393 صفحه در قطع وزیری منتشر شده است.