دست‌نوشته‌های حج، برگردانی فارسی از سفرنامه‌ای حج به زبان فرانسوی

با توجه به اهمیت سفر معنوی حج، افراد بسیاری مشاهدات خود را در این سفر به نگارش درآورده‌اند و اطلاعات ارزنده‌ای از ابعاد مختلف سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی مرتبط با زيارت حج و حرمين را بيان کرده‌اند.

در اثر پیش رو که با عنوان دست نوشته‌های حج از یک سفرنامه حج به زبان فرانسوی ترجمه شده است، نخست از سازمان اقتصادی حج ایرانیان در عصر قاجار سخن گفته شده و پس از آن شهرهای جده و مکه منوره معرفی شده‌اند. همچنین برخی از مساجد، مقبره‌ها و دیگر آثار که از نظر مؤلف دارای اهمیت بوده‌اند، شناسانده شده‌اند. اشاره به برخی از آداب و رسوم در حرم مکی و مشاعر مقدسه مانند چراغانی و آتش‌بازی در منا، پذیرایی در خیمه‌گاه سر کنسول ایران و یاد کرد از محمل‌های سوری و مصری از دیگر مطالب کتاب است.

مؤلف کتاب آقای حسین کاظم‌­زاده ایرانشهر (1262-1340ش) است. وی یکی از چهره‌­های درخشان دوران مشروطه بود. ماهنامۀ ایرانشهر در برلین را، که یکی از بی­بدیل­ترین مجلات تاریخ مطبوعات ایران بود، منتشر می‌کرد و بدین گونه نقش بزرگی در بازیابی هویت ملی و روشنگری ایرانیان ایفا نمود.

یکی از مهم­ترین ویژگی‌­های کاظم‌­زاده تسلط بر زبان­‌های انگلیسی، آلمانی، ترکی استانبولی، فرانسوی و عربی بود و این امر باعث موفقیت او در امر نویسندگی شده بود. وی همچنین اشعار فراوانی نیز سروده و علاوه بر مجلۀ ایرانشهر آثار متعددی همچون در جستجوی خوشبختی، راه نو، تجلیات روح ایرانی و اصول اساسی روانشناسی تألیف کرده است. بیشتر آثار کاظم­‌زاده در 1315 خورشیدی در روستای دگرسهایم از ایالت سنت گالن سوییس تألیف شده‌­اند. از وی 12 جلد کتاب و 43 مقاله به جای مانده است که تمامی مقالات وی در نشریۀ ایرانشهر منتشر شده‌­اند.

کتاب حاضر که با عنوان «Relation d’un pèlerinage à la Mecque en 1910-1911» به زبان فرانسوی نوشته شده و بعدها در نشریه‌­ای به نام «Revue du monde musulman» به چاپ رسیده است، در دو قسمت به اجمال اوضاع و احوال حج و حجاج ایرانی و مدیریت حج و تغییرات اصلاحی آن را در زمان به قدرت رسیدن پهلوی اول توصیف می­‌کند: قسمت اول تحت عنوان «سازماندهی اقتصادی حج» است و بخش‌های متنوعی دارد. نویسنده ابتدا به مراسم چاووش‌خوانی، که سنت دیرینۀ ایرانیان در سفر به عتبات بوده، پرداخته است و سپس انتخاب حمله‌­داران و ترکیب و شکل‌­گیری کاروان­‌ها و مدیریت خدمه و وظایف آنها را خاطر نشان می­‌کند. میزان و نحوۀ پرداخت هزینه‌های سفر حج و معافیت اقشار ضعیف و دریافت بروات و نحوۀ نقد کردن آنها در بلاد مقدسه و شرح مختصر سه نوع قرارداد حجاج با حمله‌­داران در این قسمت آمده است.

همچنين در اين قسمت به راه­‌ها و وسایل تردد، اعم از خاکی یا آبی، و به تبع آن به معرفی شرکت حمل و نقل دریایی ناصری و مدیریت و کادر خدماتی آن و همچنین به خدمت‌رسانی به زوار در مکه و جده اشاره شده است. سفر زوار به مدینه و راه‌­های رسیدن به این شهر مقدس و وضعیت امنیت راه­ها از دیگر نکات حائز اهمیت نزد نگارندۀ محترم کتاب بوده است.

عنوان قسمت دوم کتاب «مقامات و شهرها» (در اینجا جده، مکه و مدینه مد نظر است) است. مسائل دیپلماتیک و سیاسی-اجتماعی و بهداشتی، روابط متروپل با شهرهای مقدس و مقامات منصوب در این بلاد، روابط مالی زوار با مقامات مزبور، مسائل مالی مبتلابه زوار در این شهرها (مثل نقد کردن بروات)، سبک و سلوک زندگی مردم، نقش زنان در تأمین و تهیه مایحتاج زندگی، از جمله مطالب مهم این قسمت از کتاب است.

در این بخش به مسئله جلوگیری از بی‌­نظمی در امور مالی و موقعیت سرکنسولگری ایران و اصلاحات اداری در زمان به قدرت رسیدن پهلوی اول نیز اشاره‌هایی شده است. از دیگر زیبایی‌­های کتاب بخش مربوط به برگزاری مراسم رسمی در سرزمین منا با رسیدن محمل­‌های سوری و مصری است. موضوعات مربوط به تخصیص جایگاه­‌ها و منابر خاص به مذاهب اربعۀ اهل سنت و نقش اجتماعی و اقتصادی حج را در این قسمت می‌­توان خواند.

کتاب "دست‌نوشته‌های حج: ترجمه کتاب سفرنامه‌های حج 1910-1911" تألیف حسین کاظم‌زاده ایرانشهر و ترجمه مهدی رستگاراصل در پژوهشکده حج و زیارت تهیه و تدوین شده و به همت نشر مشعر در خرداد ماه 1401 در 103 صفحه و در قطع رقعی منتشر شده است.