نشست علمی «فریضه خمس در زمانه امام حسن عسکری (ع)» برگزار شد

نشست علمی «فریضه خمس در زمانه امام حسن عسکری (ع)» با ارائه حجت‌الاسلام دکتر محمدسعید نجاتی و دبیری دکتر سیدمحمود سامانی روز سه شنبه، 10 آبان 1401 از سوی گروه تاریخ و سیره پژوهشکده حج و زیارت در سالن جلسات این مرکز برگزار شد.

دکتر نجاتی در این نشست، قبل از بررسی تاریخ تحولات خمس، چالش‌های فراروی این فریضه در طول تاریخ را بیان کردند. بر اساس پژوهش ایشان، در محور چالش های مرتبط با خمس می‌توان این مباحث را بررسی کرد: 1. نظریه غالب جامعه اسلامی مبنی بر محدود بودن وجب ‏خمس بر غنیمت های جنگی؛ 2. حساسيت دستگاه خلافت به تشکيلات وکالت وجمع آوری خمس(با ‏توجه به شباهت آن به شبکه داعيان عباسی)؛ 3. ضعف شبکه وکالت ناشی از خيانت وکیلان واقفی،4. ‏مشکلات اقتصادی جامعه شيعه؛ 5. توهم عدم وجوب و بخشودگی خمس.

ایشان در ادامه گزارشی کوتاه از تاریخ تحولات خمس دادند و در همین زمینه دوره‌های مرتبط با این موضوع را به پنج دسته زیر تقسیم کردند:

1. دوران حفظ خمس حداقلي و اشاره پراکنده به حق مالي اهل‌بيت (از دوران اميرمومنان تا امام باقرعليهما السلام)؛

2. دوران احياي حق اهل‌بيت و خمس حداکثري (امام باقر تا امام رضاعليهما السلام)؛

3. دوران نهادينه شدن و تعديل خمس (امام رضا تا عصر غيبت امام زمان عليهما السلام)؛

4.دوران ایده‌آل گرایی در مصرف خمس به دليل نزديک دانستن ظهور (از دوره غيبت صغري تا حدود يک قرن بعد)؛

5. دوران رويکرد واقع‌گرايانه به خمس به‌عنوان يکي از منابع مالي اداره کردن سادات نيازمند و امور عام‌المنفعه شيعه (پس از دوران سرگرداني موقت شيعه پس از شروع غيبت کبراي حضرت و وفات آخرين نايب خاص امام زمان (عج) ).

حجت الاسلام نجاتی در ادامه به صورت ویژه به بررسی تحولات خمس در زمانه امام حسن عسکری (ع) که به سومین دوره تعلق داشت و در چارچوب آن تحلیل شده است پرداختند. ایشان در این بخش، نخست به بررسی ویژگی‌های دوران امام حسن عسکری پرداختند و بیان کردند که مهترین ویژگیهای این دوره را می‌توان اینگونه بیان کرد:

1. دوران گذار از جايگاه غيررسمي مذهب شيعه و امامان آن به جايگاه مخالفان رسمي و پر اعتبار در برابر دستگاه خلافت عباسي.

2. تقيه امامان شيعه، با اعتراف خلفاي عباسي به مذهب و پيروان ائمه اهل‌بيت، مفهوم جديدي به خود گرفت. آنان بايد ضمن حفظ خود به عنوان مقامات رسمي مخالف، دربرابر تنگناها و حساسيت هاي دستگاه حاکم از خود مراقبت مي کردند.

3. مجموعه‌هاي شيعي قدرتمند و پرجمعيت از اين دوران به بعد در سراسر جهان اسلام شکل گرفت.

4. چالش‌هاي پيش روي ائمه نيز رنگ ديگري به خود گرفت و بيشتر از رويکرد امنيتي و سياسي، چهره فرهنگي و اعتقادي و مذهبي.

5. حفظ ارتباط و پشتیبانی از مجموعه های شیعی مختلف.

6. استمرار خمس در عین رعایت تقیه و نقش ویژه سازمان وکالت.

7. مراقبت از ریزش های اخلاقی و اعتقادی شیعه به ویژه در رابطه با خمس.

8. تثبیت و نهادینه کردن جایگاه خمس برای استمرار حیات جامعه شیعه در عصر غیبت.

دکتر نجاتی با اشاره به نقش آفرینی امام عسکری (ع) در جهت پویایی فریضه خمس در جامعه شیعه، این موضوع را مهم و قابل ذکر تأمل دانستند و در همین ارتباط به بررسی شواهد روایی این موضوع پرداختند. شواهدی که ایشان اشاره کردند این موارد بود: تأکيد بر گسترده بودن دامنه خمس بر تمام درآمدها؛ تأکيد بر وجوب خمس و انکار باور بخشودگی آن؛ نقل و تفسیر حلال بودن و بخشش خمس در موارد خاص؛ اشراف و مدیریت سازمان وکالت؛ استمرار گسترش سازمان وکالت.

ایشان در ادامه درباره محور مديريت و پشتیبانی سازمان وکالت گفت: شکل‌گيري انحراف واقفه از درون سازمان وکالت،ضربه سنگيني بر اين سازمان بود که در زمان امام کاظم و امام رضا عليهما السلام) روی داد و تا مدتها اثراتش ادامه داشت. ولي با توجه به دوری امامان بعدي از مدينه و مرکز تشيع در غالب ايام امامت و با توجه به گسترش جغرافياي جمعيتي شيعه در اين عصر و آزادي عمل نسبي که يافته بود،ترميم و تقويت اين شبکه ضروري مي نمود، به ویژه با درپیش بودن عصر غیبت، تبیین شد.

درپایان این نشست نیز نظرات حاضران و پرسش و پاسخ های مرتبط با موضوع نشست، طرح شد.