بیست و یکمین شماره فصلنامه علمی-پژوهشی "پژوهشنامه حج و زیارت، با شش مقاله در موضوعات مرتبط حج، زیارت و اماکن زیارتی از سوی پژوهشکده حج و زیارت منتشر شد.

عناوین و چکیده‌های مقالات منتشر شده در این شماره به شرح زیر است:

بررسی جایگاه اذن و رضایت والدین در حج و عمره فرزند

✍️ حسین هوشمند فیروزآبادی

عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه

چکیده

در مواردی که انجام حج فرزند باعث اذیت والدین شود، والدین نمیتوانند فرزند خود را از انجام حج واجب نهی کنند، اما لازم است حکم انجام حج مستحبی، عمره و نیز تأخیر در ادای حج واجب در این فرض (اذیت والدین)واکاوی شود. با وجود اینکه درخصوص حج واجب فرزند بالغ، دیدگاه فقهی متفق علیه عدم اشتراط اذن والدین است و ایذاء والدین تنها میتواند فوریت انجام حج را از بین ببرد، اما در مورد اشتراط اذن پدر، یا پدر و مادر در حج مندوب فرزند بالغ دیدگاههای متفاوتی وجود دارد.
مطابق نظر مشهور فقها اذن پدر یا مادر یا هر دو، برای ادای حج مستحبی فرزند شرط نیست، اما در جایی که حج مستحبی موجب ایذاء والدین میشود، گرچه مشهور قائلند که حرمت ایذاء والدین مانع تحقق استحباب حج و بطلان آن میشود، اما به نظر میرسد صحت حج استحبابی فرزند بالغ مشروط به عدم ایذاء والدین نیست و در هر صورت حج مستحبی صحیح است و تنها در صورتی که انجام حج یا فراهم آوردن مقدمات آن موجب ایذاء والدین گردد، فرزند بالغ مرتکب معصیت شده است و امکان جمع میان حکم استحبابی حج و حرمت ایذاء والدین وجود دارد؛ چراکه نهی از حج مستحبی در فرض ایذاء والدین، به امری خارج از اجزاء، شروط و اوصاف عبادت تعلق گرفته است.
همچنین برخلاف نظر مشهور فقها، که اذن ولی شرعی در حج صبی را شرط میدانند، با توجه به اینکه ذات عمل حج، یک فعل مالی نیست، باید قائل شد که حج مستحبی و عمره صبی همانند سایر عبادات او (مانند نماز و روزه) نیازمند اذن ولى نیست.

بایسته‌های حقوقی حاکمیت بر «جنة البقیع» بر پایه تجربه حمایت از «گورستان‌های تاریخی» در حقوق تطبیقی

✍️ سید محسن قائمی

هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی و استاد حوزه علمیه قم

چکیده

گورستانهای تاریخی، مظهری از «تاریخ و تمدن»، «هویت» و «حق بر کرامت بازماندگان و مدفونان» است؛ از اینرو در نظامهای حقوقی مختلف بدان اهمیت داده شده و قواعد حقوقی متعددی به منظور صیانت و حراست از گورستانهای تاریخی و دسترسی بدان لحاظ شده است. بر همین اساس مسئله اصلی این نوشتار بررسی منطقه تاریخی بقیع به عنوان یکی از مقابر تاریخی مهم در پرتو سنجههای حقوق تطبیقی، رفتارها و قواعد حقوقی موضوعه در کشورهای مختلف است.
نویسنده در این نوشتار توصیفی-تحلیلی در نهایت به این نتیجه دست یافته که حراست از گورستانهای تاریخی و جرمانگاری «تخریب و هتک حرمت» آن در کشورهای مختلف نشان از یک عرف مستمر و غیر سیال در نظامهای مختلف دارد. همچنین اصول متعددی در قبال بقیع باید مراعات شود که از آن جمله میتوان به «حق دسترسی و ارتفاق»، «مشارکت ذینفعان در اداره بقیع» و «منع استفاده زیانبار از این سرزمین» اشاره کرد.

ادلّه روایی نسخ احادیث حرمت زیارت قبور با استناد به متون اهل سنت

✍️اصغر قائدان

عضو هیئت علمی دانشگاه تهران، گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی

چکیده

میان احادیث مربوط به زیارت قبور، معدود روایاتی از نهی زیارت قبور از سوی رسول خدا حکایت دارد؛ از جمله این حدیث رسول خداست: «من زار القبور فلیس منا» یا حدیث «الا انی کنت نهیتکم عن زیارة القبور...» و نمونههای دیگری که برخی از عالمان وهابی برای نفی مشروعیت زیارت به آنها استناد کرده اند و میکوشند تا این سنت حسنه (زیارت قبور) را متروک، و با سیره سلف در تعارض نشان دهند. در مقابل آن احادیثی وجود دارد که بر جواز زیارت و نسخ روایات مزبور حکایت دارد.
نویسنده در پژوهش حاضر در تلاش است تا با بهره گیری از روش کتابخانه ای و با اتکا به متون روایی اهل سنت، ضمن بررسی سندی و متنی روایات مذکور به این سؤالات پاسخ دهد که شأن صدور احتمالی چنین روایاتی چه بوده؟ و این روایات در متون اهل سنت چه جایگاهی دارند و روایات متعارضی که میتواند ناسخ آنها باشد چیست؟ و چگونه میتوان نسخ آنها را اثبات کرد. نتیجه تحقیق نشان میدهد علاوه بر ایرادات اسنادی این روایات، با استناد به ادله روایی متعارض در متون اهل سنت، روایاتی از ایندست، به کلی نسخ شده اند.

کارکردهای سیاسی - اقتصادی حج مطالعه موردی: دوره سقوط ایلخانان تا پایان تیموری

✍️ مهناز موسوی‌مقدم دانش آموخته دکتری تاریخ ایران اسلامی، دانشگاه فردوسی

✍️ اکرم ناصری استادیار گروه آموزش تاریخ، دانشگاه فرهنگیان

✍️ راضیه سیروسی استادیار گروه آموزش معارف، دانشگاه فرهنگیان

چکیده

در تاریخ سرزمینهای اسلامی، و به ویژه ایران یکی از عرصه های مهم مرتبط با حج، سیاست و حکومت است. حکومتهای مسلمان، که خود را حامی شریعت و گسترش دهنده آن معرفی میکردند، میکوشیدند تا با توجه به مسائل مربوط به حج از یکسو به تکلیف خویش عمل کنند و از سوی دیگر بر مشروعیت خود بیفزایند. ایلخانان از همان آغاز مسلمانی خود، اقدامات قابل توجهی در راستای اعزام کاروانهای زیارتی به مکه و بهره برداری سیاسی- اقتصادی از آن انجام دادند، اما با برافتادن حکومت آنها و به وجود آمدن دورهای از تجزیه سیاسی در ایران، در چگونگی برگزاری فریضه حج نیز تأثیر منفی به جا گذاشت. با تشکیل حکومت تیموری، بهره برداری سیاسی- اقتصادی از حج، بار دیگر محل توجه قرار گرفت. در مناسبات و رقابتهای حکومتهای مسلمان گاه حج به موضوعی حساس و تعیین کننده تبدیل میشد؛ آنچنانکه مراسم حج عرصه خودنمایی حاکمان مختلف مسلمان نیز میگردید.
نویسنده در پژوهش حاضر با استفاده از روش توصیفی - تحلیلی در پی پاسخگویی بدین پرسش است که اهتمام به حج، چه کارکردهای سیاسی و اقتصادی در دوره سقوط ایلخانان تا پایان دوره تیموری داشته است؟ در پاسخ میتوان گفت که مراسم حج، علاوه بر مشروعیت طلبی، کارکردهای مختلف دیگری - چون خبررسانی، در امان ماندن جان، فرار از دسیسه های درباری، بهره برداری از تجارت در مسیر حج، ارسال محمل و اوقاف به مکه - داشته است.

مبناپژوهی شرعی مضامین همزیستی در فریضه حج در اندیشه آیت الله العظمی خامنه‌ای

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

✍️ مرتضی توکلی محمدی عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب

✍️ مرتضی مطهری فرد عضو هیئت علمی دانشگاه میبد

چکیده

حج عبادتی راهبردی در اسلام است که همه مسلمانان برای آن جایگاه ویژه‌ای قائل هستند. این جایگاه رفیع و نگرش مشترک، فرصتی برای ایجاد امت واحده و تمدن فرامرزی است. در این زمینه آیت الله العظمی خامنه‌ای تأکیدی ویژه بر تمرین عنصر «همزیستی» در حج دارند. لازمه‌های رعایت و تحقق همزیستی بسیار است که از مهمترین آنها وفق روایات و آیات، تغافل و هوشیاری بجا است.
نویسنده در این مقاله با به کارگیری روش تحلیل شبکه‌ای مضامین و با استخراج مضامین محوری بیانات آیت الله العظمی خامنه‌ای (خصوصاً در دو سال گذشته) درباره حج (به دلیل پررنگ شدن گفتگوها درباره تعطیلی موقت حج) و مراجعه به منابع حدیثی و روایی، به ابعاد عناصر همزیستی در آن مضامین محوری پرداخته است. بر اساس یافته‌ها این ابعاد شامل «معنا، عمق، گستره، پیامدها، مانع‌ها و چشم‌اندازهای همزیستی» است.

ظرفیت شناسی حج در هویت بخشی مسلمانان

نویسندگان

✍️ محمد آذرشب دانشجوی دکتری علوم سیاسی و مطالعات سیاسی انقلاب اسلامی دانشگاه شاهد

✍️ پرویز امینی استادیار گروه علوم سیاسی و مطالعات سیاسی انقلاب اسلامی دانشکده علوم انسانی دانشگاه شاهد

چکیده

حج صرفاً یک عمل معنوی فردی نیست، بلکه تجربهای جمعی است که از مرزهای ملی، قومی و فرهنگی فراتر میرود و یک هویت مشترک را در میان کسانی که در آن شرکت دارند تجمیع میکند. ظرفیتشناسی حج در هویتبخشی مسلمانان، از دریچه نظریه ارتباطات فرهنگی به عنوان یک تجربه دگرگونکننده عمل میکند. در این نظریه، حج به عنوان یک گفتمان فرهنگی عمل میکند و در فرآیند آن، هویتهای فردی و جمعی در معرض تغییر و تحول قرار میگیرند.
این مقاله با بهرهگیری از رویکرد توصیفی - تحلیلی و چارچوب نظری ارتباطات بین فرهنگی، به بررسی نقش تجربه جمعی حج در هویتبخشی فرهنگی و اجتماعی مسلمانان میپردازد. نگارنده با تحلیل دینامیکهای ارتباطر و غیر کلامی میان زائران، نشان میدهد که چگونه مناسک مشترک و تعاملات بین فرهنگی در حج، زمینه ساز تقویت حس همبستگی، همدلی و شکلگیری هویت جمعی در امت اسلامی میشود. یافتهها حاکی از آن است که تجربه حج فراتر از یک آیین عبادی فردی، بستری برای تبادل فرهنگی، ترویج تحمل و درک متقابل، تقویت عناصر مشترک هویتی در میان مسلمانان از اقوام و ملل گوناگون فراهم میسازد.