شبهه: اسناد ربوبيت به ائمه (علیهم السلام)

شبهه دوم: اسناد ربوبيت به ائمه _{(علیهم السلام)}

به زعم آقاي قفاري، شيعيان ائمه _{(علیهم السلام)} را ربّ و پروردگار مي‌دانند. وي براي اثبات ادعاي خود، روايتي از امير مؤمنان علي _{(علیه السلام)} نقل کرده که فرمود: «أنَا رَبُّ الأرضِ الّذِي يسكنُ الأرضُ به»[1]؛ «من رب و پروردگار زمين هستم که زمين به وسيله او سکون و آرامش مي‌يابد». سپس آن را به کبر و بزرگ‌بيني و غلو امير مؤمنان _{(علیه السلام)} تفسير کرده و با استناد به آيه 41 سوره فاطر[2] در صدد بطلان اين عقيده و اثبات ربوبيت و خالقيت خداوند و اينکه جزء او کسي نمي‌تواند آسمان‌ها و زمين را نگه دارد، برآمده است. وي با استناد به حديث ديگري از امام شيعيان نقل مي‌کند: «من پروردگار و رب زمينم؛ يعني امام زمين هستم». او مدعي است که شيعيان «رب» در برخي از آيات شريفه، مانند {وَ أَشْرَقَتِ الْأَرْضُ بِنُورِ رَبِّها}،[3] {قالَ أَمَّا مَنْ ظَلَمَ فَسَوْفَ نُعَذِّبُهُ ثُمَّ يُرَدُّ إِلى رَبِّهِ فَيُعَذِّبُهُ عَذاباً نُكْراً}[4] و {وَ لا يُشْرِكْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَداً}[5] را به امام علي _{(علیه السلام)} تفسير کرده‌اند.[6]

ايشان بر آن است اين تأويلات از اين باب نيست که کلمه رب در لغت به معناي صاحب و سيد است؛ زيرا اين آيات نص و صريح در ربوبيت الهي هستند و احتمال ديگري در آنها نيست. در لغت نيز در صورت اضافه الف و لام به کلمه «رب»، تنها بر خداوند متعال اطلاق مي‌شود. ابن تيميه نيز اسما و صفات را دو قسم مي‌کند: يک نوع مختص خداوند است، مانند إله و رب العالمين، و قسم ديگر مشترک ميان خداوند و بندگان است، مانند حي، عالم، قادر و... . وي بر آن است که شيعيان، لفظ رب را، که مختص خداوند متعال است، براي ائمه _{(علیهم السلام)} به کار برده‌اند.[7]

نقد و بررسي

درباره اظهارات آقاي قفاري چند نکته قابل توجه است:

يکم: روايت نخست به اين صورت در منابع معتبر و مهم شيعي يافت نشد. خود آقاي قفاري هم آن را از تفسير مرآة الأنوار و مشكاة الأسرار نقل کرده است. اين اثر افزون بر اينکه از منابع مهم شيعه نيست، ابهاماتي درباره آن وجود دارد.[8]

دوم: صرف ذکر يک روايت در يک کتاب روايي يا تفسيري شيعه، دليل آن نيست که محتواي آن جزء اعتقادات شيعه باشد؛ به خصوص اگر منبع آن روايت از منابع مهم و معتبر نباشد! علاوه بر اينکه برخي، روايات مذکور را به دليل مرسل بودن تضعيف کرده‌اند.[9]

سوم: معناي حديث نخست اين نيست که امام _{(علیه السلام)} ربّ به معناي خداوند است؛ بلکه مراد علت غايي بودن امام يا واسطه بودن او نسبت به خدا و زمين است، نه علت فاعلي زمين.[10] همچنين ممکن است که مراد از روايت اين باشد که امان و حفظ زمين به خاطر وجود امام است؛ همان‌طور که در روايات ديگر نيز آمده است که امام، امان زمين و اهل زمين است و اگر امام و حجت لحظه‌اي در زمين نباشد، زمين از بين مي‌رود.[11] بنابراين از اين جهت که آرامش و سکون زمين به جهت وجود امام است، او رب‌الارض ناميده شده است.

در اينکه آسمان و زمين از آنِ خداست و مالک اصلي آنها خداست، شک و ترديدي نيست؛ اما اختصاص اينها به خدا منافاتي با اين ندارد
که خدا ديگران را نيز مالک بگرداند و حقي براي آنها قرار بدهد.
همچنين اگر خداوند در آيه 41 سوره فاطر مي‌فرمايد که نگهدارنده
زمين و آسمان خداست، منافاتي ندارد که خداوند به وسيله واسطه‌اي نگهدار زمين باشد؛ نه به صورت مستقيم و مباشر؛[12] همچنان‌که خداوند در تدبير امور وسايطي مانند فرشتگان براي خود قرار داده است؛ حال چه اشکال دارد به مشيت و اراده خداوند غير از ملائکه، وسايط ديگري نيز در کار باشد؟!

چهارم: همان‌گونه که آقاي قفاري خود از کتاب مصباح المنير[13] نقل کرده، کلمه «رب» اگر با الف و لام استعمال شود، اختصاص به خداوند دارد؛ ولي اگر به صورت اضافه به کلمه‌اي ديگر استعمال شود، مانند رب الابل و رب الدار، به معناي مالک، صاحب و سيد است که در مورد غير خداوند نيز به کار مي‌رود.[14] حال بايد از ايشان پرسيد در کدام يک از آيات و روايات واژه «رب» با الف و لام بوده است؟ غير از اين است که در همه آيات و رواياتي که وي بدانها استناد کرده، کلمه رب بدون الف و لام و به صورت اضافه استعمال شده است؟! مانند رب الارض يا ربها و...؟! بنابراين استعمال رب در اين‌گونه آيات و روايات، براي غير خدا هم جايز است و استعمال آن هيچ انحصاري در خداوند ندارد. ازاين‌رو مراد از رب در روايات مذکور و آياتي که به امام تفسير شده‌اند، صاحب و سيد است. در برخي از تفاسير، بعد از تفسير آيه 87 سوره کهف به امام علي _{(علیه السلام)}، تصريح کرده که رب به معناي صاحب است و مراد از روايت اين است که امام علي _{(علیه السلام)} قسيم الجنة و النار و متولي ثواب و عذاب است.[15]

پنجم: درباره آيه 69 سوره زمر در روايتي که رب در آيه به امام تفسير شده - رب الارض يعني امام الارض-[16] چنين آمده است:

مفضل بن عمر گفت آيه فوق را از حضرت صادق _{(علیه السلام)} سؤال کردم، فرمود: «رب الارض، امام است». سؤال کردم: «پس زماني که خارج شود چه اتفاقي مي‌افتد»؟ فرمود: «در آن هنگام (روز قيامت) مردم از نور خورشيد و ماه بى‏نياز مي‌شوند و خلايق به وسيله نور امام سير مي‌كنند».[17]

طبق ذيل روايت، اين تفسير از آيه هيچ ربطي به ربوبيت و شرک ندارد. افزون بر اينکه مي‌توان اين روايت را همانند روايت نخست به علت غايي و واسطه بودن امام معنا کرد؛ نه علت فاعلي (خدا).

روايتي ذيل آيه 87 سوره کهف[18] و نيز روايتي ذيل آيه 110 سوره کهف نقل شده که اين دو آيه به امام علي _{(علیه السلام)} و ولايت و خلافت ايشان تفسير شده است. روايت ذيل آيه 110 کهف اين چنين است:

امام صادق _{(علیه السلام)} در پاسخ به سؤال راوي درباره آيه شريفه فرمود: «يعني تسليم براي علي _{(علیه السلام)}؛ پس کسي را که خلافت براي او نيست و اهليت خلافت ندارد، با علي _{(علیه السلام)} شريک مکن».[19]

بايد از آقاي قفاري پرسيد اين روايات و تفاسير آنها چه اشکالي و چه ارتباطي با شرک دارند؟ کجاي اين تفسير شرک است؟ البته ممکن است کسي بگويد تفسير اين چنيني آيه تأويل و اشتباه است که البته اين سخن ديگري است و مجال بررسي آن اينجا نيست؛ ولي در هر حال نمي‌توان گفت که اعتقاد به چنين تفسيري شرک است!

ششم: ائمه اطهار _{(علیهم السلام)}، همواره خود را عبد و بنده خدا معرفي و از غلو درباره خودشان انتقاد کرده‌اند. رواياتي مانند «إِيَّاكُمْ وَ الْغُلُوَّ فِينَا قُولُوا إِنَّا عَبِيدٌ مَرْبُوبُونَ‏...»،[20] «إِنَّ‏ لِي‏ رَبّاً أَعْبُدُهُ‏ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ»،[21] «إنّي وَ اللهِ عَبْدٌ مَخْلُوقٌ لِي رَبٌّ أَعْبُدُهُ إِنْ لَمْ أَعْبُدْهُ وَ اللهِ عَذَّبَنِي بِالنَّارِ»،[22] «فَوَ اللهِ مَا نَحْنُ إِلَّا عَبِيْدُ الَّذِي خَلَقَنَا وَ اصْطَفَانَا مَا نَقْدِرُ عَلَى ضَرٍّ وَ لَا نَفْعٍ وَ إِنْ رَحِمَنَا فَبِرَحْمَتِهِ وَ إِنْ عَذَّبَنَا فَبِذُنُوبِنَا»[23] و رواياتي مشابه[24] فراوان از ائمه _{(علیهم السلام)} نقل شده است که شائبه هرگونه شرک درباره اهل بيت _{(علیهم السلام)} را برطرف مي‌کند.

شيعه واقعي مطيع ائمّه _{(علیهم السلام)} است. بنابراين با توجه به اين روايات، بر فرض اگر روايتي بر خلاف اين عقيده بوده و شائبه شرک در آن باشد، در صورت امکان، بايد توجيه و تأويل شود و در غير اين صورت کنار گذاشته شود.

[1]. قفاري، اصول مذهب الشيعة الامامية، ج2، ص510.

[2]. {إِنَّ اللَّهَ يُمْسِكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ أَنْ تَزُولا وَ لَئِنْ زالَتا إِنْ أَمْسَكَهُما مِنْ أَحَدٍ مِنْ بَعْدِهِ إِنَّهُ كانَ حَليماً غَفُوراً}؛ «خداوند آسمان‌ها و زمين را نگاه مي‏دارد تا از نظام خود منحرف نشوند و هرگاه منحرف گردند، كسي جز او نمي‏تواند آنها را نگاه دارد؛ او بردبار و غفور است».

[3]. و زمين [در آن روز] به نور پروردگارش روشن مي‏شود. (زمر: 69)

[4]. گفت: «اما كسي را كه ستم كرده است، مجازات خواهيم كرد. سپس به سوي پروردگارش بازمي‏گردد و خدا او را مجازات شديدي خواهد كرد». (کهف: 87)

[5]. و هيچ كس را در عبادت پروردگارش شريك نكند. (کهف: 110)

[6]. القفاري، اصول مذهب الشيعة الامامية، ج2، ص510و511.

[7]. همان، ص511.

[8]. ر.ک: بابايي، «تفسير مرآة الأنوار و مشكاة الأسرار»، فصلنامه معرفت، ش83، آبان1383.

[9]. عابدي، توحيد و شرک، ص298.

[10]. همان.

[11]. صدوق، كمال الدين و تمام النعمة، ج1، ص201-210.

[12]. عابدي، توحيد و شرک، ص298.

[13]. ر.ک: فيومي، المصباح المنير، ج2، ص214. فيومي مي­گويد کلمه رب هم به صورت معرف به الف و لام و هم مضاف به خداوند اطلاق مي‌شود؛ اما استعمال رب با الف و لام به معناي مالک براي مخلوق (غير خدا) جايز نيست؛ زيرا الف و لام مفيد عموميت است و مخلوق هرگز نمي‌تواند مالک جميع مخلوقات باشد. البته استعمال آن به صورت مضاف به معناي مالک و سيد براي غير خدا هم جايز است. ( المصباح المنير، ج2، ص214)

[14]. ارباب لغت برآنند که کلمه رب به صورت مطلق (بدون اضافه به چيزي) و با الف و لام تنها بر خداوند اطلاق مي‌شود و در غير خدا به کار نمي‌رود؛ ولي در حالت اضافه به چيزي، در مورد غير خدا نيز استعمال مي‌شود؛ مانند ربّ الدّار و ربّ الفرس. (راغب، مفردات، ص336؛ ابن منظور، لسان العرب، ج1، ص399)

[15]. حسيني استرآبادي، تأويل الآيات الظاهرة، ص737.

[16]. علي بن ابراهيم، تفسير القمي، ج2، ص253؛ بحراني، البرهان، ج4، ص733؛ فيض کاشاني، تفسير الصافي، ج4، ص331؛ ر.ک: طباطبايي، الميزان، ترجمه موسوي همداني، ج17، ص446-448.

[17]. تفسير القمي، ج2، ص253.

[18]. تأويل الآيات الظاهرة، ص737. با مختصر جست‌وجو در منابع ديگر، چنين روايتي يافت نشد.

[19]. عياشي، تفسير العياشي، ج2، ص353؛ بحراني، البرهان، ج3، ص691. برخي روايات، آيه 110 کهف را به ولايت آل محمد _{(صلی الله علیه و آله)} تفسير کرده‌اند. (علي بن ابراهيم، تفسير القمي، ج2، ص47)

[20]. از غلو درباره ما بپرهيزيد و بگوييد همانا ما بندگان و تربيت‌يافتگانيم. (شيخ صدوق، الخصال، ج2، ص614)

[21]. امام صادق (علیه السلام) سه مرتبه فرمود: «همانا من خدايي دارم كه او را مي‌پرستم». (صفار، بصائر الدرجات، ج1، ص241)

[22]. امام صادق (علیه السلام) فرمود: «به خدا قسم من بنده‏اي هستم مخلوق؛ خدائي دارم كه او را مي‌پرستم. اگر عبادتش نكنم به خدا قسم مرا با آتش عذاب خواهد كرد». (بصائر الدرجات، ج1، ص242)

[23]. به خدا قسم ما جز بندگاني كه خدا آنها را آفريده و برگزيده، نيستيم. ما قدرت سود و زياني را نداريم. اگر مورد رحمت قرار گيريم، به لطف اوست و اگر معذب شويم، به واسطه گناهان ماست. (حر عاملي، إثبات الهداة، ج5، ص399)

[24]. حر عاملي، إثبات الهداة، ج5، ص398و399.